هر هفته یك فیلم كوتاه در مهر -۷؛
سوژه تجاوز چگونه در سینما داغ شد؟
کیت هنری: کارگردان فیلم کوتاه باغ وحش با اشاره به خاصیت های روایت این اثر، تاکید کرد نام این فیلم درباره ی خوی حیوان ها نیست و اشاره به خوی وحشی برخی انسان ها دارد.
خبرگزاری مهر -گروه هنر- زهرا منصوری: درست در همین سال هایی که سینمای ایران بواسطه قهر مخاطبان سایه سنگین رکود حاکم بر گیشه ها را تجربه می کند و پروسه عرضه محصولات نمایشی در آستانه ورود به دورانی تازه بواسطه فراگیر شدن زمینه های عرضه جدید در فضای مجازی قرار دارد، «سینمای کوتاه ایران» انگیزه بالایی برای یافتن مخاطبانی تازه برای خود دارد.
«فیلم کوتاه» یکی از محصولات بصری مهم و جریان ساز در دنیای جدید به حساب می آید و بنابراین دیگر به سختی می توان تولیدات این حوزه را نادیده گرفت.
به همین منظور سرویس هنر خبرگزاری مهر می خواهد با سرفصل ثابت «هر هفته یک فیلم کوتاه در مهر» به معرفی قسمتی از تولیدات «سینمای کوتاه ایران» در قالب گفتگو با عوامل این آثار بپردازد.
در هفتمین نوبت از این سلسله نشست ها میزبان کارگردان و بازیگر نقش اصلی فیلم کوتاه «باغ وحش» بودیم. فیلمی که روایتی متفاوت از رابطه یک مادر با دخترش دارد.
نفیسه زارع فیلم نامه نویس و کارگردان «باغ وحش» است و سونیا سنجری ایفای نقش مادر را در این فیلم کوتاه برعهده داشته است.
آنچه در ادامه می خوانید مشروح گفتگوی خبرگزاری مهر با عوامل فیلم کوتاه «باغ وحش» است.
* یکی از خاصیت های «باغ وحش» روایت موقعیت اصلی آن از دید یک کودک است و مادری که گویی نمی تواند درباره ی تصمیمی که گرفته اند با او صحبت کند. چقدر این قسم جدایی ها برای فرزندان تبعات دارد و چقدر در روایت فیلم این تبعات را مدنظر داشتید؟
نفیسه زارع: آنچه در روایت فیلم مدنظرم بود پرداختن به خانواده ای بود که تصمیم به فرزندآوری می گیرند اما پدر خانواده بدون آنکه توضیحی لازم بداند، خانه را ترک کرده و رفته است. من از این زاویه قصه ام را تعریف کرده ام و تاکید می کنم که نظر کارشناسی داشتن در این مقوله در تخصص من نیست. در نهایت می توانم نظر خودم را در این مساله مطرح کنم. آنچه در فیلم می خواستم درباره ی اش صحبت کنم این بود که بالاخره جدایی و طلاق در هر خانواده ای ممکنست اتفاق بیفتد اما پس از آن اگر پدری نباشد که درباره ی تصمیمش پاسخگو باشد، باید مادری باشد که هم فقدان آن مرد را جبران کند، هم اوضاع خانه را روبه راه کند و هم درباره ی این مساله با دختری که خیلی هم وابسته به پدرش بوده است، وارد گفتگو شود.
همه این ها تبدیل به یک دفعه سنگین برای این زن می شود. او مسئولیت بسیاری از مسائل را برعهده می گیرد که یکی از آنها مسئولیت دختری است که روزی می تواند مثل خود او، مادر فرزند دیگری شود و باید او را با کمترین لطمه روحی از این موقعیت آگاه کند. لزوماً هم دلیل ندارد که در این کار موفق شود چونکه در موقعیتی قرار دارد که مشخص نیست بهترین تصمیم را بگیرد و بهترین رفتار را داشته باشد. در این مقطع حتی مادر می تواند بدترین عملکرد را داشته باشد. نفیسه زارع
* اتفاقاً نکته مهم درباره ی رفتار این مادر این است که از پدری که نیست، چهره بدی برای کودک نمی سازد و فقط می خواهد به او تفهیم کند که این شکل تازه ای از زندگی کردن است که مقرر است کنار یکدیگر تجربه نماییم.
زارع: این درست است که مادر چهره بدی از پدر نمی سازد، اما اگر فرض نماییم کل فیلم خاطره ای است که رعنا دارد به یاد می آورد، حتما آن لحظه را زمانی با خود مرور می کند که وقتی به پدرش زنگ زده، او تلفن را قطع کرده و صدای بوق اشغال شنیده است. فکر می کنم به هر حال این بخش ماجرا هم مهمست و آنقدر هم تصویر مثبتی از پدر در روایت وجود ندارد.
سونیا سنجری: درباره ی این که در چنین موقعیت هایی، این بچه ها هستند که لطمه می بینند، بحثی نیست. بچه ها به تعبیری دائم درحال لطمه دیدن از ناحیه پدر و مادرشان هستند. خودمان هم وقتی قسمتی از خاطراتمان را مرور می نماییم، متوجه می شویم قسمتی از لطمه ها را در خانه تجربه کردیم. این بخش مهمی از زندگی است و اساساً قرار بوده است همه ما این تجربه ها را داشته باشیم تا به آدم هایی که هستیم، تبدیل شویم. درباره ی مادر این قصه هم، این درست که اهتمام نمی کند تصویر بدی از پدر بسازد اما از آن طرف تصویر خوبی هم ارائه نمی دهد. در حقیقت او تلاش می کند به مسئله ای که بین خودش و فرزندش است، بپردازد. پدر به عنوان کسی که خانه را ترک کرده، گویی موجودی است که خارج از این رابطه دوطرفه ایستاده است و بنابراین مادر هم به او ورود نمی کند و تلاش می کند او را کنار بزند تا به مسئله میان خودش و دخترش بپردازد.
این هوشمندی نفیسه زارع به عنوان فیلمنامه نویس و کارگردان است که سراغ انسانی ترین بخش این ماجرا رفته است. ما هم می توانیم ساعت ها درباره ی این موقعیت صحبت نماییم چونکه موقعیت مشترک همه مان است. اما اگر بخواهیم درباره ی شخص غایب صحبت نماییم، ناگزیر باید قضاوتی ناعادلانه داشته باشیم، چونکه ما حتی نمی دانیم، پدر چرا این خانه را ترک کرده است. در داستان به این ماجرا اشاره نمی گردد و مشخص نیست مسئله میان این زوج چه بوده است که تصمیم به جدایی گرفته اند.
* اتفاقاً نکته کلیدی فیلم همین است که به مسئله میان مادر ورود نمی کند و کاراکتر مادر نه فقط درباره ی پدر، که حتی گویی درباره ی خودش هم گرفتار هیچ عذاب وجدانی نیست و حتی شاید در جاهایی به خودش بابت این جدایی حق می دهد. او اهتمام نمی کند در ارتباط با دخترش چیزی را «توجیه» کند بلکه همه چیز را در همان مرحله «توضیح» مدیریت می کند.
سنجری: من هم با این نکته موافقم و فکر می کنم آنچه موجب می شود شاهد یک رابطه عمیق مادر و دختری در فیلم باشیم، همین مسئله است. آنها مدام دارند درباره ی خودشان و موقعیتی که در آن قرار گرفته اند، صحبت می کنند. درباره ی هیچ مسئله ای خارج از رابطه دو نفره شان صحبت نمی کنند و حتی اگر سوالی هم مطرح می شود، بگونه ای که خیلی اغراق شده هم نباشد، از آن عبور می کنند. این رویکرد شبیه کتمان کردن نیست اما در عین حال ناظر به موضوعی است که گویی توضیحی درباره ی آن وجود ندارد.
* فیلم «باغ وحش» هم از نظر اسمی که برای آن انتخاب شده و هم از نظر برخی نشانه هایی که در آن گنجانده شده است، در کنار روایت ریالی که دارد، جنبه نمادینی هم می تواند پیدا کند. مرز میان قصه ای که قصد داشتید بصورت کاملاً رئال آنرا روایت کنید، با این نشانه گذاری های نمادین را به چه صورت در مرحله نگارش فیلمنامه و کارگردانی، مدیریت کردید؟ به ویژه که از منظری و در بخش هایی که دختر بچه با تلفن همراهش صحبت می کند، می توان این تعبیر را داشت که کل ماجرا در خیال او می گذرد.
زارع: این جنس خیال بچه ها و صحبت با تلفن همراه را بسیاری از ما بصورت روزمره از بچه های اطراف مان دیده ایم. خیلی وقت ها شاهدیم که بچه ها در دنیای خودشان آغاز به مکالمه خیالی با تلفن های اسباب بازی خود می کنند.
* اما اینجا این موقعیت به یک موقعیت واقعی گره می خورد.
زارع: بله این هست، به ویژه که مادر هم بوسیله همین تلفن آغاز به صحبت می کند. آنچه درباره ی وجه نمادین داستان برای من اهمیت داشت این بود که با عنایت به علایقم به داستان های کارور، همان گونه عمل کنم. به این سبک که داستانی در سطح در جریان است و خیلی جالب همه نمادها و نشانه ها بر بستر آن چیده می شود. در حالتی که داستان اصلی در جریان است، نمادها و نشانه ها هم در زیر آن، روایت و داستان خودرا می سازند. بعدها در خودم این احساس را پیدا کردم که دوست دارم همین سبک را در قصه گویی دنبال کنم. درباره ی داستان «باغ وحش» هم همین اتفاق افتاده است و برای صحبت از وجوه نمادین کار، باید از تلفیق فیلمنامه و کارگردانی صحبت کنم. این داستان را می شد بگونه ای تعریف کرد که یک زاویه دید از جانب مادر داشته باشد اما آن فیلتر نگاه کودکانه مانند ماجرا صحبت با تلفن که شما به آن اشاره کردید هم در روایت پررنگ شده است.
زارع: زمانی که نام «باغ وحش» را انتخاب کردیم، من کمی درباره ی آن تردید داشتم. هنوز هم گاهی با خودم این سوال را مطرح می کنم که آیا این انتخاب درست بود یا نه. ما نام فیلم را «باغ وحش» گذاشتیم اما بیش از آنکه حیوانات را نشان دهیم، بچه هایی را نشان دادیم که صورتشان مانند صورت ترنم، نقاشی حیوانات داشت
یکی از جاهایی که بصورت نمادین در داستان وجود دارد، سکانسی است که بچه و مادر روی قایق گیر می کنند و هیچ کسی هم در اطرافشان نیست. در فیلمنامه از دیگران کمک می خواهند اما کسی به آنها کمک نمی نماید. در همین صحنه بازهم بصورت نمادین، مادر و دختر جای خودرا عوض می کنند، چونکه زنجیر زیر پای دختر خراب شده و مادر مجبور می شود برای تعمیر آن دست و صورت خودرا با روغن سیاه کند. حتی در فیلمنامه اینطور بود که این سیاهی ابتدا به بالای لب مادر می مالد اما در اجرا احساس کردیم این وجه نمادین می تواند خیلی اغراق شده به نظر برسد.
سنجری: حتی بچه یک دیالوگی در این صحنه داشت که به مادرش می گفت، «عه سبیل درآوردی!»
زارع: بله که اشاره خیلی مستقیمی به این مساله داشت که گویی این زن دارد جای خالی پدر را هم پر می کند. احساس کردیم این وجه دیگر خیلی مستقیم گویی می شود. حتی در خوابی که مادر در صحنه ای از فیلم تعریف می کند، همه نمادگذاری ها را مدنظر داشتیم. آنچه از این خواب در فیلم شاهد هستید هم در قالب گفتگوی دونفره ای که داشتیم شکل گرفت و اینطور نبود که از ابتدا، همین روایت را در فیلمنامه داشته باشیم.
* این مدل مواجهه نمادین با یک موقعیت واقعی را قبل تر و از فیلم کوتاه «شهربازی» ساخته کاوه مظاهری هم به یاد می آوریم که تهیه کننده فیلم شما هم هستند. آنجا هم فضای اتفاقات بواسطه نام «شهربازی»، خیلی وجه نمادین پیدا می کرد. درباره ی فیلم شما اما به نظر می آید نام «باغ وحش» نسبت به حال و هوای حاکم بر فیلم و زاویه نگاهی که نسبت به روابط انسانی دارید، کمی عنوان تند و تیزی است. انگار نام فیلم خیلی خشن تر از خود فیلم است. خودتان چنین احساسی ندارید؟
زارع: زمانی که نام «باغ وحش» را انتخاب کردیم، من کمی درباره ی آن تردید داشتم. هنوز هم گاهی با خودم این سوال را مطرح می کنم که آیا این انتخاب درست بود یا نه. ما نام فیلم را «باغ وحش» گذاشتیم اما بیش از آنکه حیوانات را نشان دهیم، بچه هایی را نشان دادیم که صورتشان مانند صورت ترنم، نقاشی حیوانات داشت. تنها در یک نما ببری را می بینیم. ما می خواستیم کلمه «باغ وحش» یک دفعه معنایی به فیلم اضافه کند. می شد خیلی بیشتر روی این دفعه معنایی مانور داد و بطورمثال در بخش روابط انسانی، در همان سکانس دریاچه، بیشتر روی آدم هایی تمرکز نماییم که می آیند و می بینند که این دو کمک می خواهند اما بی توجهی می کنند.
سنجری: من ذهنم بگونه ای است که در رویارویی با هر پدیده ای لایه های مختلف برای آن ایجاد می کنم و به طور معمول برایم لایه های زیرین جذاب تر از لایه هایی رویی است. وقتی فیلمی را با چنین چیدمان و چنین فرمی در روایت می بینم که نامش هم «باغ وحش» است، ذهنم به این سمت می رود که چیزهایی در فیلم وجود دارد که درباره ی آنها توضیحی داده نمی گردد، مانند علت جدایی این زوج. اینجا نام فیلم تبدیل به کلیدواژه ای برای من می شود و با خودم می گویم انگار فیلمساز می خواسته است به من بگوید این مسائل ریشه غریزی می تواند داشته باشد. شاید حتی پای یک نفر سوم در این رابطه در بین باشد. فیلم مستقیماً وارد این مسئله نمی گردد اما در نام گذاری گویی نشانه ای می گذارد تا بدانیم آن چیزهایی که درباره ی اش حرفی زده نمی گردد، ریشه حیوانی دارد و در رابطه با غرایز اصلی ما هستند. وجه نمادین اسم فیلم می تواند چنین کارکردی هم داشته باشد. سونیا سنجری
* اتفاقاً بنابراین می گویم نام فیلم کمی تندوتیزتر از فضای فیلم است. نام یادآور روابط حیوانی ای است که اتفاقاً در فیلم آنرا نمی بینیم. برخلاف بطورمثال فیلم سینمایی «قصه های وحشی» که همانطور که از اسمش انتظار می رود، روایتی کاملاً صریح از خوی حیوانی تعدادی از آدم ها و بلاهایی که خواسته و ناخواسته بر سر هم می آورند ارائه می دهد. فیلم کوتاه «باغ وحش» اما اینطور نیست.
زارع: البته نام «باغ وحش» بیش از آنکه برای من یادآور خوی وحشی حیوانات باشد، به خوی وحشی انسان ها اشاره دارد. وقتی به باغ وحش می رویم، بیشتر این تصویر تلخ پیش روی ما قرار می گیرد که چگونه انسان ها این حیوانات را در قفس انداخته اند. این وجه بیشتر موردتوجه من بود. بطورمثال درباره ی پدر یا گوزن در داستان نشانه هایی وجود دارد و در جایی می گوید وقتی باران گرفت، آنقدر خودش را به دیواره قفس کوبید تا فرار کرد و رفت! در اختتام هم می شنویم که می گویند بدون آنکه کسی به دنبالش برود، خودش آمده و جلوی قفسش ایستاده است. خود این ماجرا به یک میل غریزی در مرد اشاره دارد که ابتدا خانواده را ترک می کند اما شاید در اختتام بازگردد. از این منظر «باغ وحش» بیش از آنکه به خوی وحشی حیوانات اشاره داشته باشد، ناظر به خوی وحشی انسان ها می تواند تعبیر شود.
* کمی هم درباره ی شرایط تولید در سینمای کوتاه صحبت نماییم. بچه های این حوزه خیلی درباره ی گران شدن تولید و افزایش شدید هزینه های تولید فیلم کوتاه صحبت می کنند. با عنایت به این که فیلم کوتاه اساساً بازگشت اقتصادی ندارد، شما چه تجربه ای در این حوزه داشته اید؟
زارع: این نکته ای که به آن اشاره می کنید، یک واقعیت است. اتفاقاً شب گذشته داشتم مکالمه های قدیمی خودم را در زمانی که برای همین فیلم «باغ وحش» بدنبال سرمایه گذار بودم، چک می کردم. توضیحی که آنجا داده بودم، این بود که فلان جشنواره می خواهد ۱۰ میلیون تومان کمک نماید، فلان آقا هم وعده ۲۰ میلیون تومان را داده است و منتظر بخش دیگری هم هستم. آن موقع قصد داشتم با حدود ۷۰ میلیون تومان فیلم بسازم! اخیراً اما فیلمنامه ای نوشتم که به مرحله ساخت رسید و گمان می کنم تنها هزینه تجهیزاتش این مقدار شده است! مانند هر حوزه دیگری، آنقدر تورم در زمینه فیلم کوتاه بالاست که در مواردی کار را نا ممکن می کند. امروز وقتی با مدیران تولید صحبت می نماییم، می گویند شما که می خواهید اینقدر هزینه برای لوکیشن بدهید، بیایید و فیلم بلند بسازید! با همین پول می توانید برای یک ماه یک لوکیشن را در اختیار داشته باشید. واقعاً نمی دانم درباره ی این شرایط چه می توان گفت! فیلم کوتاه پیش از این هم بازگشت مالی نداشت اما امروز ورود به این حوزه برای هر سرمایه گذاری، بیشتر فاقد توجیه شده است.
سنجری: موضوعی که طی یک ماه گذشته در چند فیلمنامه با آن روبه رو شده ام، موضوع «تجاوز» است! انگار موضوعی است که اصطلاحاً می گیرد! همه هم انگار نسخه هایی کوتاه تر شده از فیلمی مانند «ابلق» هستند
سنجری: حتی اگر اشتباه نکنم، پیش از این فرصت فرار مالیاتی بواسطه فعالیت هنری برای برخی سرمایه گذاران وجود داشت که حالا گویا آن قانون معافیت هم حذف گردیده است و دیگر انگیزه ای از این جنس هم برای ورود به این حوزه ندارند.
* این ماجراهای اقتصادی چقدر در زمینه بازیگری در فیلم کوتاه تأثیر گذاشته است؟
سنجری: سوال جالبی است! واقعیت این است که من به اندازه قبل فیلمنامه به دستم می رسد و کمیت آثار همان است که بود، اما از نظر کیفی شاهد این اتفاق هستم که فیلمنامه ها خیلی شبیه به هم شده اند! دلیلش هم مشخصاً منابع محدود تامین بودجه برای این پروژه هاست. از آنجا که تامین کنندگان بودجه آثار محدود شده اند و آنها هم بدنبال سوژه ها و مطالبی خاص هستند، بیشتر فیلمنامه ها به سمت همین موضوعات خاص گرایش پیدا کرده اند!
* یعنی این مسئله را ناشی از ورود سازمان ها و ارگان های دولتی به پروسه تولید فیلم کوتاه می دانید؟
سنجری: بالاخره رویکردها و سیاست ها بگونه ای به فیلمنامه ها تزریق می شود. دیگر انگار فیلمنامه ها از حالت شخصی خارج می شوند و از آنجا که دغدغه فیلمساز پیدا کردن سرمایه شده است، ترجیح می دهد سراغ موضوعی برود که می توان برای آن پول جذب کرد. این ماجرا دردناک است. بالاخره سینمای کوتاه جایی بود که بچه ها می توانستند آزادانه تر دغدغه های شخصی خودرا دنبال کنند. کمااینکه فیلمی مثل «باغ وحش» هم یک اثر شخصی و برآمده از دغدغه ها و حتی تجربیات شخصی نفیسه زارع است. در وضعیت فعلی، فیلم های اینطور کم تر می شوند. بطورمثال موضوعی که طی یک ماه گذشته در چند فیلمنامه با آن روبه رو شده ام، موضوع «تجاوز» است! انگار موضوعی است که اصطلاحاً می گیرد! همه هم انگار نسخه هایی کوتاه تر شده از فیلمی مانند «ابلق» هستند.
* جالب شد؛ اشاره تان این بود که ورود ارگان ها فیلم ها را شبیه هم کرده اما به عنوان مثال به موضوعی اشاره می کنید که منطقاً نباید خیلی باب طبع نهادهای رسمی باشد!
سنجری: اتفاقاً مهم این است که چگونه به یک سوژه پرداخته می شود. اگر موضوع تجاوز با این رویکرد پرداخته شود که برسد به سکوت و مخفی کاری، اتفاقاً می تواند باب میل ارگان ها هم باشد! ولی اگر بخواهید زاویه نگاه متفاوتی به آن داشته باشید، احیانا خیلی دست تان باز نیست و احیانا امکان ساختش هم فراهم نباشد!
زارع: نکته دیگر هم این است که غیر از ارگان های داخلی، در بعضی موارد تأییدهای خارجی هم در این عرصه تعیین کننده هستند. موضوعی مانند «تجاوز» ممکنست از طرف نهادهای داخلی چندان موردتوجه نباشد اما از آن دست سوژه هایی است که می دانی احیانا در فستیوال های خارجی مورد توجه خواهد بود.
زارع: غیر از ارگان های داخلی، در بعضی موارد تأییدهای خارجی هم در این عرصه تعیین کننده هستند. موضوعی مانند «تجاوز» ممکنست از طرف نهادهای داخلی چندان موردتوجه نباشد اما از آن دست سوژه هایی است که می دانی احیانا در فستیوال های خارجی مورد توجه خواهد بود
* پس مشخصاً می توان گفت یک سری سرمایه گذار هم وجود دارد که با نگاه به این تأییدات خارجی، ممکنست پای کار بیایند و روی پروژه ها سرمایه گذاری کنند.
زارع: بله. تنها دلیلی که می تواند یک سرمایه گذار را برای ساخت یک فیلم کوتاه مجاب کند، یا حضور یک سلبریتی در فیلم است، یا سوژه ای که حضور فیلم در فستیوال های خارجی را تضمین کند.
سنجری: اتفاقاً این ماجرا بازگشت مالی خیلی خوبی هم برای فیلم ها دارد.
* البته برخی فیلم سازان کوتاه می گویند در جشنواره های خارجی هم آورده مالی چندانی وجود ندارد و بیش از منظر اعتبار در این رویدادها حضور دارند.
سنجری: درست است که همه جشنواره ها جایزه نقدی ندارند، اما آنها که دارند، ارقام قابل توجهی است.
زارع: البته تضمینی وجود ندارد که حتما بواسطه حضور در این رویدادها، برنده جوایز هم بشوید!
سنجری: نکته دیگری هم در سرمایه گذاری فیلم کوتاه وجود دارد و آن هم مربوط به افرادی می شود که بدنبال تهیه کنندگی در سینمای بلند هستند و با تامین سرمایه چند فیلم کوتاه بدنبال رزومه سازی برای خود هستند. البته تعداد این افراد بسیار کم است. در مجموع فکر می کنم اتفاقی که جشنواره ها دارند در سینمای ایران رقم می زنند، آنقدر عظیم و بعضاً مخرب است که هیچ عامل دیگری به آن اندازه تأثیرگذار نبوده است. این رویدادها هم به فیلم ها سمت و سو می دهند و هم تعیین کننده سطح کیفی آثار هستند. در این شرایط سینما به مفهوم سینما دارد از بین می رود.
منبع: كیت هنری
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب